اشاره
    سید محمد صادق حسینی، روزنامه‌نگاری فعال و میانه‌رو است که در ایران، عراق و لبنان، سابقه بیش از سه دهه کار سیاسی و فرهنگی دارد. کسانی‌که برنامه‌های شبکه تلویزیونی الجزیره و خصوصا گزارش‌های جذاب «غسان بن جدو» را دنبال می‌کنند، حتما با اندیشه و چهره این روزنامه‌نگار آشنایی دارند. اگرچه سید محمد صادق حسینی چند سالی نیز توفیق داشته است تا امام صدر را از نزدیک در لبنان درک کند، با این حال انگیزه اصلی نگارنده از انجام گفتگوی ذیل با وی، ویژگی مهم دیگر اوست: سید محمد صادق، برادر سید محمد صالح نیز هست. سید محمد صالح حسینی [1]، آنطور که جلال‌الدین فارسی ادعا می‌کند، یارِ غار وی در لبنان و همچنین «افسر» ایرانی‌الاصل گروه فلسطینی الفتح بود [2]. «جلال‌الدین فارسی» و «الفتح»، برای همه جویندگان امام صدر، دو اسمِ نام آشناست! اولی، کینه‌توزترین مخالف ایرانی امام صدر است که به باور کارشناسانِ بسیار، در باره چگونگی اختفاء آن بزرگوار اطلاعاتِ ناگفته‌ی مهمی دارد؛ دومی، عضو ارشد مجموعه گروه‌های مبارز فلسطینی است که برخی اعضاء آن، به باور اغلب رهبران امروز شیعیان لبنان، در عملیات ربودن امام صدر با رژیم قذافی همدست بودند. در مورد نزدیکی جلال‌الدین فارسی و محمد صالح حسینی با رژیم قذافی همین بس که خبر پیروزی انقلاب را به تصریح خودشان، در شامگاه روز 21 بهمن سال 57، یعنی قریب شش ماه پس از ربوده شدن امام صدر توسط آن رژیم در لیبی، در منزل قذافی و بر سر میز شام از نامبرده دریافت کردند [3]! در مورد نزدیکی آنها به رهبران گروه الفتح نیز همین بس که دفتر کار آنها باز به تصریح خودشان [4]، در اردوگاه صبرا و در همان ساختمان‌هایی واقع بود که خود عرفات استقرار داشت. طی سالیان گذشته از برخی شاهدان عینی در ایران و لبنان نقل شده است، که محمد صالح حسینی عدم بازگشت امام صدر را از سفر لیبی، حتی پیش از ربوده شدن آن بزرگوار، خبر داده بود. در همین حال بعضی مسئولان ارشد حرکت امل و حزب‌الله نیز شهادت داده‌اند که پس از اختفاء امام صدر، محمد صالح حسینی بارها و بارها به مقر حرکت امل در بیروت مراجعه و با انفعال شدید از وقوع این فاجعه ابراز تأثر و تأسف ‌کرده بود. محمد صالح حسینی در سال 1981 میلادی به طرز مشکوکی در بیروت به قتل رسید. همزمان با وی، زهیر محسن رهبر گروه فلسطینی الصاعقه نیز که بارها گفته ‌شد در عملیات ربودن امام صدر با رژیم قذافی همدستی کرده است [4]، به طرز مشکوکی در بندر کان فرانسه به قتل رسید. چند سالی است که این نظریه قوت بیشتری یافته است، که اراده‌ای شوم در سطح منطقه و جهان، هم طرح و اجرای عملیات ربودن امام صدر توسط رژیم قذافی را مدیریت کرده است و هم به مدت سه دهه تمام از پیگیری مسأله و نیز کشف حقایق آن ممانعت به عمل آورده است. بر اساس این نظریه [5]:
    • عملیات ربودن امام صدر با عاملیت مستقیم رژیم قذافی و هم‌دستی برخی محافل مهم قدرت در منطقه خاورمیانه اجرا شد؛
    • برخی هم‌دستان رژیم قذافی و نیز بعضی افراد مطلع که مراتب رازداری آنها محرز نبود، از جمله حسن اشکال [ظاهرا پسر خاله قذافی]، زهیر محسن و نیز محمد صالح حسینی، جهت تضمین عدم افشاء حقیقت طی سالیان بعد ترور شدند.
    با چنین ذهنیتی بود که در زمستان سال 1381به اتفاق برخی برادران گروه تلویزیونی «روایت فتح» خدمت آقای سید محمد صادق حسینی رسیدیم تا نقطه‌نظرات او را در این باره جویا شویم. تصور نگارنده این بود که وی پس از گذشت بیش از دو دهه از ربوده شدن امام صدر و نیز قتل برادر، به اندازه کافی فرصت داشته است تا در باره این وقایع تحقیق کند و به اطلاعات و لااقل تحلیلی منطقی دست یابد. همینطور نیز بود. اگرچه حسینی پس از اتمام گفتگو تصریح کرد که به سبب تردد مداوم در کشورهای عربی همه باور‌های خود را بر زبان نیاورده است، و اگرچه برخی پاسخ‌های وی از نظر نگارنده قابل قبول نیست، اما اهمیت پاسخ‌های وی چنان است که قطعا در آینده از سوی صدر پژوهان و محققان در زمینه چگونگی اختفاء آن بزرگوار مورد استناد قرار خواهد گرفت. آنچه در پی می‌آید، حاصل این گفتگوست. به راستی امام صدر یک روز قبل از ربوده شدن به خبرنگار مجله کویتی «النهضه» در لیبی چه واقع‌بینانه گفته بود: «حوادث لبنان گویای آن است که مسائل پشتِ پرده بسیار گسترده‌تر از ظواهری هستند که در داخل کشور مشاهده می‌شود. برنامه‌ها و نقشه‌های بزرگی در دست اجرا هستند که تماما در ماوراء مرزهای لبنان تنظیم شده‌اند. برخورد با این مسائل مستلزم دقت فراوان، تلاش خستگی‌ناپذیر و نیز توکل بر خداوند تبارک و تعالی است».
اولین آشنایی
    ? آقای حسینی؛ اگر امکان دارد، ابتدا قدری در باره چگونگی آشنایی خود با امام صدر برایمان صحبت کنید.
    استاد: بسم‌الله الرحمن الرحیم. اولین باری که خدمت امام موسی‌صدر عزیزمان رسیدیم و با ایشان آشنا شدیم، در مسجد شهر آخِن آلمان بود. من آن زمان در آلمان تحصیل می‌کردم. یادم هست که آن روز یک فضای بسیار لطیفِ فرهنگی، دینی و فوق‌العاده‌ای بر مجلس حاکم بود که روی من تاثیر بسیار زیادی گذاشت. ظاهرا پاییز سال 1973 میلادی بود. ایشان به منظور انجام کارهای خیر برای شیعیان لبنان مرتب در حال سفر به اروپا بودند و آن سفر به آلمان آمده بودند. آلمان یکی از کشورهایی بود که به شیعیان لبنان و مؤسسه آموزشی هنری جنوب لبنان که حضرت امام موسی ‌صدر راه انداخته بودند، کمک می‌کرد. در آن دیدار از ایشان یک صحنه‌ای دیدیم که برای همه ما درس و آموزشی فرهنگی و جاودانه بود که به وحدت شیعه و سنی و بلکه وحدت انسان‌ها مربوط است. امام موسی صدر آمدند و با کمال تواضع پشت سر استاد گرامی [عصام] سعید العطار، امام جماعت آن مسجد که اهل سوریه است، قرار گرفتند، به ایشان اقتدا کردند و عینا همان نمازی را که نماز مسلمین است و ما در مکه و مدینه اجرا می‌کنیم، به جای آوردند. یعنی به نشانه وحدت با برادران اهل سنت، پشت سر آقای عطار نماز خواندند، بدون آنکه هیچ علامت یا نشانه‌ای از تفرقه بین سنی و شیعه ظاهر شود...
تغذیه فکری دانشجویان مسلمان
    ? آیا سخنرانی هم کردند؟
    استاد: بله؛ بعد از نماز در باره ضرورت وحدت مسلمانان و بلکه ضرورت انسان واقعی بودن ما مسلمان‌ها بحثی را ارائه کردند که بخصوص برای ما دانشجویانی که خارج از کشور زندگی می‌کردیم و در چالش دفاع از ارزش‌های انسانی و اسلامی قرار داشتیم، بسیار جالب، متین، قوی و دوراندیش بود. می‌دانید که در آن زمان، هم کمونیسم در حال حمله به جهان اسلام بود، هم عالم سرمایه‌داری در حال حمله به جهان اسلام بود و هم متاسفانه مسلمانان در بدترین وضعیت ناهنجار، ناهماهنگی و تفرقه در میان خود بودند؛ از طرفی متأسفانه بلندنظری و دید دقیق علمای اسلام نیز هنوز به آن مرحله نرسیده بود که چنین جسارت‌های فرهنگی به‌جا و متین داشته باشند. به جرأت می‌توانم بگویم که از این نظر امام موسی صدر واقعا در زمان خود تک بودند. به هر حال این خاطره هیچ‌گاه از ذهن من خارج نشد و تاکنون آن را حفظ کرده‌ام. بعد از آن من مرتب به لبنان سفر می‌کردم و بارها ایشان را در مقر مجلس اعلای شیعیان لبنان در حازمیه زیارت ‌کردم. ایشان باز آنجا بحث‌های بسیار جان‌دار، پرمعنی و پرآینده‌ای را در قالب سمینار و سخنرانی مطرح کردند که می‌شنیدیم و استفاده می‌کردیم.
    ? آیا از عناوین آن بحث‌ها الآن چیزی را به یاد دارید؟
    استاد: بله؛ مثلا یادم هست که بحث بسیار جالبی را در مورد تئوری امید یا فلسفه انتظار ظهور مهدی موعود برای دانشجویان ایرانی و عرب داشتند که بحثی بسیار مترقی، معاصر و بر اساس زبان و ادبیات روز بود. طبیعتا این‌گونه بحث‌ها، آن‌هم در زمان سیادت و هیمنه ایدئولوژی‌های بیگانه بر جهان اسلام، برای ما دانشجویان هم جدید بود و هم کمکی بسیار ارزنده‌ در دفاع از از ارزش‌های اسلام. خصوصا برای امثال مایی که در خارج از کشور با انواع شبهات و این‌نوع مسائل روبه‌رو بودیم و واقعا به چالش ‌طلبیده می‌شدیم.
گسترش روابط
    ? رابطه شما با امام صدر بعدها چگونه گسترش پیدا کرد؟
    استاد: بعدها باز به واسطه برادرم شهید محمد صالح با ایشان بیشتر آشنا شدم. چون برادر من در این‌گونه فعالیت‌های فرهنگی، مشاور خاص ایشان بود؛ چه در جنوب لبنان در آن مدرسه‌ای که ایشان تاسیس کرده بودند و چه در خود مجلس اعلای شیعیان لبنان. کم‌کم به واسطه برادرم با آن مدرسه جنوب لبنان و با استادان آنجا نیز آشنا شدم. یادم هست که با همت امام موسی صدر، استادان آن مدرسه با کمک خود ایشان و برادرم توانستند برای اولین بار دروس دینی را در سیستم آموزشی مدارس لبنان وارد کنند. منظورم مدارس کل لبنان است و نه فقط شیعیان. درس دینی برای اولین بار با تلاش استادان این مدرسه بود که در نظام آموزشی لبنان تأسیس شد و به رسمیت شناخته شد. متن دروس توسط مجلس اعلای شیعیان تهیه می‌شد و در این مدرسه توسط بعضی اساتید که خود امام موسی صدر انتخاب می‌کردند، به معلمان تدریس می‌شد. مدرسه جنوب لبنان از این جهت حالتی شبیه دانشگاه تربیت معلم ما در ایران پیدا کرده بود و معلمان دروس دینی را برای مدارس لبنان تربیت می‌کرد.
    ? آیا شهید چمران در این زمان به لبنان آمده بود؟
    استاد: نه؛ شهید چمران آن زمان هنوز به لبنان نیامده بود. اتفاقا من آمدن شهید چمران را به یاد دارم. عصر یکی از روزهای همان سال‌های 75 یا 76 [6] میلادی بود که ایشان با یک فولکس استیشن کوچک و متواضع که خودشان رانندگی می‌کردند، همراه زن و بچه‌هاشان از خارج کشور به لبنان آمدند. نامه‌ای نیز از جناب آقای صادق طباطبایی برای امام موسی صدر همراه داشتند که ایشان را معرفی کرده بودند که می‌توانند بسیار مفید واقع شوند؛ انصافا نیز شهید چمران یک تحول نوعی را در مسائل آموزشی و سیاسی و بعدا نظامی و انقلابی در جنبش شیعیان لبنان بوجود آوردند.
    ? آیا شهید چمران و آقای محمد صالح حسینی همزمان با هم در مدرسه صنعتی جنوب لبنان فعالیت می‌کردند؟
    استاد: بله؛ اتفاقا یادم هست که سال اول را بسیار پر تلاش، و در فضایی آکنده از صمیمیت و همکاری، در کنار یکدیگر در آن مدرسه سپری ‌کردند. ولی متاسفانه بعضی متحجرین ایرانی و عرب و نیز بعضی افراد لیبرال ایرانی و عرب وارد این جریانات شدند و سعی کردند در میان ایرانیان و در میان روشنفکران عرب فتنه و اختلاف ایجاد کنند. این فتنه‌ها نهایتا منجر به آن شد که برادرم از مجلس اعلای شیعیان لبنان استعفا دهد. البته برادرم صمیمیت و برادری را تا آخرین لحظات زندگی مهندس چمران با ایشان حفظ کردند و همچنین تا آخرین لحظات حضور امام موسی‌صدر در لبنان با ایشان همکاری کردند. من بخصوص یادم هست که در آن لحظات آخر، که ما شدیدا احساس نگرانی می‌کردیم از احتمال وجود توطئه‌ای سنگین علیه امام موسی‌صدر در منطقه به وسیله سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی، شیخ محمد یعقوب نزد ما آمد ...
منعِ امام صدر از سفر به لیبی (1)
    ? منظورتان دقیقا چه زمانی است؟
    استاد: این درست قبل از آخرین سفر این مجموعه عزیز بود که به لیبی رفتند. آن زمان خانه ما هنوز در محله برج‌البراجنه‌ی بیروت بود. شیخ محمد یعقوب نزد ما آمد و گفت ما علی رغم این نگرانی‌هایی که اعلام کردید، باز می‌خواهیم از شما سؤال کنیم که آیا صلاح می‌دانید این سفر را انجام دهیم؟ برادرم نیز گفتند که من اعتمادی ندارم به این آقایان رؤسای عرب و خصوصا رهبر لیبی؛ چون امام موسی‌صدر امروز سمبل مبارزه و مقاومت شیعیان و بلکه کل احرار و آزادگان لبنانی و فلسطینی هستند که در لبنان زندگی می‌کنند و بنابراین احتمالا بعضی رهبران منطقه و سرویس‌های جاسوسی جهان برای ایشان مشکل ایجاد خواهند کرد. البته ما احتمال نمی‌دادیم که اتفاقی بدین شکل بیفتد؛ اما همانطور که اول گفتم، امام موسی‌صدر دنبال وحدت شیعه و سنی بودند و از لیبی و بعضی کشورهای عربی انتظار داشتند که برای متحد کردن جبهه متفرق داخل لبنان و بسیج آنها برای مبارزه با اسرائیل بیشتر تلاش بکنند. امام موسی صدر در این راه از هیچ تلاشی دریغ و ترس نداشتند و خودشان را مستقیما وارد جنگ‌های دیپلماسی و سیاسی کردند تا بتوانند ظرفیت تمام کشورهای منطقه را برای متحد کردن لبنان بسیج کنند. ایشان در این راه حتی مدتی هم به اعتصاب غذا نشستند و به هر حال مبارزه‌ای سیاسی و طولانی داشتند تا بلکه بتوانند یک‌تنه لبنان را علیه دشمن خارجی متحد کنند. اما متاسفانه شرایط طور دیگری بود. اصرار وزراء خارجه کشورهای منطقه، بخصوص عبدالعزیز بوتفلیقه وزیر خارجه وقت الجزایر و نیز خود لیبیایی‌ها، بر ضرورت سفر امام موسی صدر به لیبی، باعث شد که ایشان و دوستانشان بالأخره به این سفر بروند و بنابراین مانع از شنیدن چنین نصیحتی شد.
آشنایی محمد صالح حسینی با امام صدر
    ? چه شد که امام صدر در مورد این سفر خاص از طریق شیخ محمد یعقوب با آقای اخوی مشورت کردند؟ اصولا رابطه آقای محمد صالح حسینی با امام صدر چگونه و در چه سطحی بود؟
    استاد: این مشورت‌ها دائمی و کلی بود. برادرم وقتی که از عراق خارج شدند، به لبنان آمدند و عملا به امام موسی صدر پناه آوردند. ایشان از بغداد فرار کرده بودند، چون حکم اعدام برایشان صادر شده بود. از طریق فلسطینی‌ها از عراق خارج شدند و به کمک آنها به لبنان نزد امام موسی صدر آمدند و مشاور همیشگی ایشان در مبارزات روشنفکرانه علیه چپ و راست شدند. آن زمان چپ و راست، یعنی کمونیست‌ها و بورژوازها، حملات شدیدی را در روزنامه‌ها و مجله‌ها علیه اسلام و دین داشتند. بنابراین رابطه برادرم با امام صدر از این‌جا شروع شد. کمی بعد برادرم رابطِ خوبِ بین امام موسی صدر و رهبران فلسطینی از قبیل یاسر عرفات، فارق القدومی، ابوایاذ و ابوجهاد شد. یادم هست که برادرم مرتب در حال رفت و آمد و بحث و گفتگو بود تا رابطه امام موسی‌صدر و رهبران فلسطینی را بهبود بخشد. بحث‌های آموزشی در مدسه جنوب لبنان هم یکی دیگر از زمینه‌های همکاری بود. پس از آن زمینه همکاری برادرم با امام موسی صدر به اقدامات امام برای متحد کردن جهان عرب گسترش یافت. چون همت و حوزه فعالیت امام موسی‌صدر دیگر از مرز لبنان و یک کشور و یک طایفه و یک مساله بخصوص فراتر رفته بود و تمامی جهان عرب را در برگرفته بود. امام موسی صدر دنبال آن بود تا از تمامی زمینه‌های ممکن برای متحد کردن هم لبنان و هم جهان عرب استفاده کند. مثلا به یاد دارم که ایشان اعتقاد داشت که می‌توان در زمینه‌های فکری از فلسفه مالک بن نبی فیلسوف معروف الجزایر برای تقویت مسلمان‌ها در برابر ایده‌های غرب‌گرا و به اصطلاح استعماری که در مقابل جهان اسلام قد علم کرده بودند، استفاده کرد. ایشان همچنین بر آن بودند تا از فلاسفه و متفکرین یمن نیز در این راستا استفاده کنند.
    ? و اخوی شما یکی از کسانی بود که امام صدر در باره این مسائل با وی مشورت و همفکری می‌کرد؟
    استاد: بله؛ مشورت امام موسی صدر با برادرم دائمی بود؛ آنهم در چهارچوب دفاع از جهان اسلام و وحدت آن. ایشان در این چارچوب با همه آنهایی که فکر می‌کرد اهل نظر هستند، مشورت می‌کرد. امام موسی صدر اصولا روش‌شان همین بود که در کارها اهل مشورت بودند. یادم هست یک وقت نااهلان داخلی لبنان شدیدا علیه امام موسی ‌صدر فعالیت و ایشان را متهم کردند که به اصطلاح امروز ما، لیبرال و اهل تساهل و تسامح هستند. آنها تلاش داشتند امام موسی صدر را به انزوا بکشانند. این همان وقتی بود که ایشان برای دفاع از مجاهدین آن زمان، که زیر چکمه‌های ساواک تحد تعقیب و در معرض خطر اعدام بودند، سفری طولانی به ایران آمدند. وقتی امام موسی صدر از ایران به لبنان باز گشتند، ما یک بسیج عمومی کردیم تا از ایشان استقبال کنیم. واقعا هم استقبال بی‌نظیری شد. کل لبنان بسیج شده بود تا در فرودگاه بیروت و پس از آن از ایشان استقبال کند. یادم هست که صبری حماده، رئیس وقت پارلمان لبنان که پیرمردی محترم و اهل بعلبک بود، شخصا آمده بود. برادرم محمد صالح و من نیز بودیم. انصافا در فرودگاه قیامتی برپا شده بود و همه آن کسانی که می‌خواستند وجه ایشان را به اتهامِ به اصطلاح «تساهل و تسامح» ایشان تخریب کنند، تیرشان به سنگ خورد ...
اسباب موفقیت و مقبولیت
    ? امام صدر تا چه حد اهل تساهل و تسامح بود؟ کجا چنین بود و کجا چنین نبود؟
    استاد: امام موسی‌صدر نه اهل افراط بود و نه اهل تفریط. اهل اعتدال بود. ایشان اصول‌گرا بود، وقتی که مسأله به اسلام، تشیع و اهل بیت مربوط بود؛ و اهل تساهل و تسامح بود، وقتی مسأله سیاسی عمده‌ای در سطح جهان اسلام مطرح می‌گشت. البته تساهل و تسامح، به همان شکلی که قرآن ما را بدان دعوت می‌کند، یعنی «شریعةٌ سهلةٌ سمهةٌ و حنیفیةٌ». ایشان طوری مسائل روز را مطرح می‌کرد و از چنان زبان و ادبیاتی بهره می‌برد، که مسیحیان می‌گفتند حضرت مسیح ظهور کرده و مُخَلِّص ما آمده تا ما را نجات دهد؛ روشنفکران نیز از طیف‌های مختلف ایمان پیدا می‌کردند و می‌گفتند امام موسی‌صدر می‌تواند نماد و سمبل جنبش روشنفکری در سطح جهان باشد.
    ? به نظر شما چه شد که امام صدر توانستند چنین مقبولیت و موفقیتی بدست آورند؟
    استاد: امام موسی‌صدر به نظرم می‌شود گفت که هم متعلم به علوم دینیه بود و هم متعلم به علوم دنیویه؛ یعنی هم ایدئولوژی‌های بشری آن زمان جهان را خوب مطالعه کرده بود و هم به علوم دین حسابی مسلط بود. ایشان در عین حال به یک خانواده بسیار اصیل تعلق داشت که همه اعضاء آن اهل داد و ستد فکری بودند. خود ایشان نیز اهل تبادل و تعاطی افکار بود. شخصیت ایشان بلند پرواز و فراگیر بود و از مرز یک کشور، یک قومیت، یک مذهب و حتی یک دین فراتر فکر می‌کرد. عوامل تأثیرگزاری که شخصیت ایشان را ساختند، در همان تعلیمات اولیه ایشان وجود داشت؛ چه تعلیماتی که در خانواده دیدند و چه تعلیماتی که در مدارس مختلف در جامعه دیدند. امام موسی صدر شخصیتی فوق‌العاده با دیدی وسیع و به اصطلاح آینده‌نگر بود که قرائت‌های مختلف را خوب می‌شناخت و از قدرت سخنوری به زبان روز و بر اساس ادبیات امروز به خوبی بهره‌مند بود. امام موسی صدر اهل گفتگوی فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و ادیان بود. ایشان شاید اولین کسی بود که مسأله گفتگوی فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و ادیان را، آنهم به شکلی واضح، روشن و عملی، در سطح جهان اسلام مطرح کرد. به نظرم ایشان همه این تعلیمات ناب، شفاف و خالصانه را از قرآن آموخته بود. این آیه شریفه که «ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» [7]، شاید بهترین زبان امام موسی‌ صدر در گفتگو با طیف‌های مختلف روشنفکری و پیروان ادیان و مذاهب مختلف بود. از طرفی صداقت و آن طبع بلند بر تمام ابعاد شخصیت ایشان حاکم بود.
    ? به نظر شما تجربه موفق امام صدر در عرصه گفتگو در لبنان، تا چه اندازه می‌‌تواند برای ما جمهوری اسلامی ایران که امروز داعیه گسترش این طرح را در سطح جهان داریم، راه‌گشا باشد؟
    استاد: به نظر من تجربه امام موسی صدر در راه‌اندازی حرکت گفتگوی فرهنگ‌ها و ادیان در لبنان، برای ما ایرانیان داخل کشور که امروز می‌خواهیم از ارزش‌های انقلاب‌مان دفاع کنیم، تجربه‌ای بسیار قوی،‌ محکم و قابل اتکا است. انقلاب ما قبل از هر چیز انقلاب سخن، انقلاب کلمه و انقلاب فرهنگ بود. به همین جهت به نظر من واقعا باید در تجربه امام موسی صدر تحقیق و تفحص و آن را مجددا احیاء بکنیم. تجربه امام موسی صدر در لبنان می‌تواند برای ما یک الگوی عملی باشد و نه فقط یک الگوی نظری. برای اینکه هم توانسته است از ارزش‌های اسلام، تشیع و اهل بیت دفاع کند و هم توانسته است تمام مذاهب و طیف‌های گوناگون فرهنگی و فکری مختلف لبنان و بلکه جهان را تحت تأثیر قرار دهد. یکی از ویژگی‌های امام موسی صدر همین بود که می‌توانست با روشنفکرانی که از فرانسه، آلمان و کشورهای مختلف می‌آمدند، بدون اینکه از اصول اسلامی خود کوتاه بیایند، همکاری کنند و در سیاست و اخلاق همدم شوند. به عنوان مثال ایشان توانستند در تمام این بحث‌هایی که امروز در باب هنر و موسیقی مطرح است و در تمام این به اصطلاح ابتکارات و ابداعاتی که ما امروز برای جوان‌ها قائل هستیم، آنهم در آن زمان که تحجر بر بسیاری از حوزه‌های روشنفکری و حتی دینی حاکم بود، در چارچوب دین حرف‌های جدید و قانع‌کننده بزنند. این در حالی بود که هیچ‌کس چنین حرف‌هایی نمی‌زد. با این حال ایشان به تنهایی و یک‌تنه وارد این وادی شدند. اگرچه در اثر تواضع شدیدشان هیچ‌گاه خود را به عنوان مرجع و مجتهد مطرح نکردند، اما نظراتی که می‌دادند برای ما جوان‌ها بسیار مفید، راه‌گشا و قابل ستایش بود. به نظر من تمام نظرات، سخنرانی‌ها و زندگی عملی ایشان می‌تواند امروز برای ما الگو باشد. اینها یک تجربه میدانی ارزشمند برای همه کسانی است که تازه امروز تلاش دارند اسلام را به عرصه عمل وارد کنند.
اختلافات محمد صالح حسینی با امام صدر
    ? جناب آقای حسینی؛ وقتی تاریخ مبارزات امام صدر در لبنان را ورق می‌زنیم، به جمع کوچکی از مبارزان ایرانی مقیم لبنان و سوریه برخورد می‌کنیم که در مسائل مختلف، در صف منتقدان و بلکه مخالفان آن بزرگوار جای داشتند؛ کسانی امثال آقایان جلال‌الدین فارسی، محمد منتظری، بعضی همفکران آنها و از جمله اخوی شما! چه شد که آقای محمد صالح حسینی از صف همکاران امام صدر به صف مخالفان آن بزرگوار منتقل شد؟
    استاد: ببینید! درست است که بین برادرم و بعضی به اصطلاح ارزیابی‌های سیاسی آن زمان امام موسی ‌صدر اختلاف‌نظرهایی بوجود آمده بود، ولی این اختلاف‌نظرها در هیچ مقطعی به نزاع یا رودررویی نرسید. این آن چیزی است که من خود شاهد بودم و الان می‌توانم شهادت بدهم. بر عکس، در بعضی مقاطع، خصوصا در برخورد با مسائل داخلی لبنان، مسائل فلسطینی‌ها و نیز مسائل روشنفکری، شهید محمد صالح حسینی دیدگاه‌های امام موسی صدر را ارجح و صائب‌تر می‌دانست. برای اینکه آن طیف اقلیتی که شما فرمودید با امام موسی صدر موافق نبودند یا درگیر شده بودند، متأسفانه از نظریات جریان چپ فلسطینی و جریان چپ لبنانی متأثر بودند. این جریان چپ فلسطینی و لبنانی متعادل نبود و بعدها هم ثابت شد که یکی از اسباب و علل همان فتنه‌هایی بود که به ناپدید شدن امام موسی صدر کشیده شد. البته نه اینکه حالا اینها مستقیما دخالت داشتند! نه؛ اما یکی از عواملی بودند که فضا را مهیا کردند برای آنهایی که می‌خواستند از وضعیت لبنان و فلسطینی‌ها سوءاستفاده بکنند و در آب گل‌آلود ماهی صید کنند.
    ? اختلاف‌نظر آقای محمد صالح حسینی با امام صدر سر چه مسائلی بود؟
    استاد: این به اصطلاح اختلاف‌نظرها احتمالا سر مسائل ایران بود. به عنوان مثال آقایان محمد صالح حسینی، محمد منتظری و تعدادی از دوستان اعتقاد داشتند که با شاه نمی‌توان معامله کرد و حتی تا حدود شرط‌بندی هم [به امام صدر] گفتیم که اگر شما به تهران تشریف ببرید و برای آنهایی که به اعدام محکوم شدند درخواست عفو کنید، شاه ایران قبول نخواهد کرد. ولی امام موسی‌صدر می‌‌گفت: «بله، شما شاید درست می‌گویید، اما توجه داشته باشید که وظیفه من با وظیفه شما فرق دارد. شما می‌توانید در تبلیغات و در بحث‌های سیاسی و جنگ تبلیغاتی که حقتان هم هست، بروید و آنطور که می‌گویید عمل کنید؛ اما من نیز به عنوان یک عالم دینی که از احزاب و گروه‌ها فراتر است، باید به وظیفه خود عمل کنم و نصیحت را به سلطان ایران و غیر ایران برسانم». به نظرم اگر ما امروز بنشینیم و واقع‌بینانه نگاه کنیم، در خواهیم یافت که اتفاقا راه ایشان صحیح بوده و در ضمن با چارچوب کلی حرکت ایشان نیز هماهنگ بوده است. اینکه گفتم امام موسی صدر اهل افراط و تفریط نبود و بلکه معتدل بود، به همین معنی است. ایشان احساس می‌کردند که ما برای نجات ملت‌مان، برای نجات روشنفکران خودمان و برای دفاع از ارزش‌های خودمان، تمام راه‌های صحیح و قانونی را باید برویم. ایشان به عنوان یک عالم دینی خود را از گروه‌ها، احزاب و مرزها فراتر می‌دیدند و وظیفه خود می‌دانستند چنین عمل کنند. از طرفی کار ما جوان‌ها، از جمله برادرم و دیگران، بسیج همه چیز برای انقلاب بود؛ بسیج همه ظرفیت‌ها برای فعالیت تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی علیه یک رژیم خون‌خوار، دیکتاتور و مستبد. از نظر امام موسی صدر، ما هم حق داشتیم این راه را برویم. اما همانطور که گفتم، محمد صالح هیچوقت رو در روی امام موسی‌صدر قرار نگرفت. حتی در همان لحظاتی که اختلاف‌نظر بود، ما کماکان یکی از عواملی بودیم که برپایی جلسات مشترک و مستمر دوستان شیعه وابسته به امام موسی صدر را با رهبران فلسطینی چون ابولطف، ابوعمار و اینها تشویق و تنظیم می‌کردیم. یکی از هدف‌های این جلسات تنش‌زدایی میان فلسطینی‌ها و لبنانی‌ها بود که اتفاقا نتایج خوبی هم بدست داد [8]. به عنوان مثال یکی از نتایج مهم این جلسات آن بود که سمبل عظیم و تئوریسین بزرگ انقلاب فلسطین، جناب آقای منیر شفیق، به واسطه همان بحث‌های امام موسی صدر با رهبران فلسطینی و در نتیجه نزدیکی و همکاری این دو جناح، از مسیحیت به اسلام گروید و از خط مارکسیسم به خط انقلاب اسلامی و امام خمینی روی آورد. این‌که ایشان به این طرف آمدند، یکی از نتایج رفتار عالمانه، سخنان قانع‌کننده و نیز آن رفتار توأم با تساهل و تسامح امام موسی صدر بود. ایشان یکی از دوستان نزدیک ما و آقای محمد صالح حسینی با ایشان آشنا بود. همانطور که گفتم، ما انجام این بحث‌ها را تشویق می‌کردیم و بنابراین اختلاف‌نظرها هیچ‌گاه به حد رو در رویی نرسید. من دقیقا به یاد دارم که آقای محمد صالح حسینی در روزهای آخر عمرش خیلی ناراحت بودند از این بحث‌هایی که بعضی دوستان در کتاب یا غیر کتاب علیه امام موسی‌ صدر و مبارزات ایشان مطرح می‌کنند. برادرم این‌گونه اعمال را خلاف می‌دانستند و خیلی ناراحت بودند. همچنین از کارهای ضد اخلاقی که برخی‌ها علیه بعضی دوستان امام موسی‌صدر، از جمله شهید چمران راه ‌انداخته بودند، شدیدا ناراحت بودند و آن را غیر اخلاقی می‌دانستند. برادرم می‌گفت اختلاف‌نظر در داخل یک خانواده امری طبیعی و مفید است؛ برای اینکه نوعی تعاطی افکار است که می‌تواند همه را به درجه بالاتری ببرد. او می‌گفت این‌گونه اختلاف‌نظرها از نوع تضاد و به قول مارکسیست‌ها «انتاگونیستی» نیست که قابل حل نباشد و هرگز به نتیجه نرسد.

                                                                
    اشاره: نگارنده این سطور طی یادداشتی که در جهارمین روز فروردین سال 1384 بر روی سایت بازتاب انتشار یافت [1]، با کنار هم چیدن ده‌ها شاهد و قرینه‌ که طی سالیان گرد آورده است، فرضیات جدیدی را در باره پشت صحنه عملیات ربودن امام موسی صدر توسط رژیم قذافی مطرح نمود، که تحولات پس از ترور رفیق حریری نخست‌وزیر اسبق لبنان، خصوصا اخراج عبدالحلیم خدام معاون حافظ اسد از حاکمیت سوریه، احتمال صحت و اهمیت آنها را دو چندان نمود:
    •رژیم قذافی اگرچه عامل مستقیم اجرای این عملیات، اما مانند همه مزدوران، صرفا «عامل» آن بوده است.
    •عملیات مزبور ماه‌ها قبل از اجرا، توسط برخی سازمان‌های امنیتی چپ منطقه طراحی شده بود.
    • برخی گروه‌های فلسطینی و بعضی محافل قدرت در سوریه، از همدستان قذافی در این عملیات هستند.
    •برخی عناصر منسوب به انقلاب که با گروه‌های فلسطینی و لیبی ارتباط داشتند، در مظان همدستی با قذافی قرار دارند.
    •همدستان قذافی با حدف برخی آگاهان که ممکن بود اسرار را برملا کنند، حاشیه امنیتی عملیات را تامین کردند.
    آنچه در زیر خواهد آمد، بخش‌هایی از گفتگوی نگارنده با آقای دکتر سید علی اصغر غروی در باره امام صدر است که در تابستان 1382 در منزل استاد در اصفهان انجام گرفت. گفتگو اگرچه با هدف ثبت خاطرات دوران لبنان گفتگو شونده از امام صدر آغاز شد، اما تحلیل عمیق، اطلاعات وسیع و دردمندی استاد چنان نگارنده را به وجد آورد، که به حکم «الکلام یجر الکلام»، به کند و کاو در پشت صحنه عملیات ربودن امام صدر و از جمله فرضیات فوق‌الذکر نیز کشانده شد. متن کامل گفتگو در صفحات 545 تا 580 از دفتر دوم کتاب «عزت شیعه» آورده شده است که اگر ان‌شاءالله خداوند توفیق و وزارت ارشاد عزیزمان رخصت دهد، چاپ اول آن طی هفته‌های آتی به علاقمندان «تاریخ شفاهی» امام صدر تقدیم خواهد شد. گفتگوی حاضر در این نازنین شب‌های قدر سال 1385 به انسان‌های آزاده و صاحبدلی تقدیم است، که به رغم گذشت 28 سال از آغاز سفر بی بازگشت امام صدر در شب‌های قدر رمضان سال 1357، آن بزرگوار را همچنان به یاد و سلامتی و بازگشتش را از خدای بزرگ مسئلت دارند.

عزیمت به لبنان
    ?استاد اگر امکان دارد، ابتدا قدری در باره خودتان صحبت بفرمایید؛ چه سالی و چگونه شد که به لبنان عزیمت کردید؟
    استاد: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. من دقیقا در آبان سال 1353 بود که همراه همسرم به لبنان رفتم. همانطور که می‌دانید، آن سال‌ها امکان مبارزه قانونی در ایران بسیار تنگ شده بود و دیگر عملا مجالی در داخل فراهم نبود؛ عده‌ای از اعضاء نهضت آزادی تحت عنوان «مجاهدین خلق» جدا شده و به مبارزات مسلحانه روی آورده بودند. خوب، ما به آن روش اعتقادی نداشتیم. از طرفی بعد از فارغ‌التحصیلی و پایان دوران سربازی، همچنین به دنبال دستگیری مرحوم دکتر شریعتی و بسته شدن حسینیه ارشاد، دیگر تقریبا هیچ کانونی برای مبارزه باقی نمانده بود. آقای طالقانی و آقای منتظری در زندان بودند و آقای خمینی در تبعید. جوانانی که می‌خواستند به مبارزه ادامه بدهند، به هر حال باید به کانونی ملحق می‌شدند. با مشورتهایی که با مرحوم مهندس بازرگان داشتم، و نیز با توجه به رشته مورد علاقه‌ام، هجرت به لبنان را انتخاب کردم. برای کسانی که می‌خواستند خارج از کشور ادامه تحصیل دهند، با توجه به زمینه کاری و رشته تحصیلی آنها، برخی جاها پیشنهاد می‌شد. بعضی به آمریکا می‌‌رفتند، برخی به آلمان یا انگلیس می‌رفتند، و البته بیشتر پاریس را انتخاب می‌کردند. به هر حال همه موظف بودند که تحصیل را ادامه دهند. هیچ کس حق نداشت صرفا کار سیاسی کند. من هم لبنان را انتخاب کردم. خوب به خاطر دارم که با نوشتن کلمه «لبنان» بر روی برگه گذرنامه، با مشکل مواجه شدم؛ یعنی برای مدتی نزدیک هفت ماه گذرنامه من و خانم را معطل کردند؛ اما نهایتا با کمک یک پارتی گذرنامه‌ را گرفتیم و مستقیما به بیروت رفتیم. چون قبلا از دانشگاه آمریکایی بیروت پذیرش گرفته بودم، یک سره به آنجا رفتم و خودم را معرفی کردم. اوایل سال 1975، یعنی حدودا چهار ماه پس از ورود به لبنان بود که موفق شدم دکتر چمران را پیدا کنم ...
    ? چطور با این همه تاخیر؟
    استاد: تاخیر در یافتن دکتر چمران به سبب شرایط سخت تعقیب و گریزی بود که آن ایام بر لبنان حاکم بود. طول می‌کشید تا بتوان جلب اطمینان و کسب خبر کرد. هم ارتباط تلفنی و هم نامه‌نگاری با ایران، مشکلات خاص خود را داشت. چون نامه‌هایی که به ایران می‌رفت، اگر به مهر بیروت یا لبنان ممهور بود، حتما باز و خوانده می‌شد. دکتر چمران نمی‌توانست بلافاصله به تهران نامه بنویسد و در مورد من تحقیق و پرس و جو کند. ما خود باید خودمان را معرفی می‌کردیم. از این نوع مشکلات فراوان بودند. هرکس از ایران می‌آمد، ناچار بود با پیغامی بیاید تا بتواند جلب اعتماد کند. پیغامی که من به همراه داشتم، مبلغ هفتاد هزار تومان وجه نقد بود که مهندس مهدی چمران برای دکتر فرستاده بود. منتها مشکل آنجا بود که مهندس متاسفانه نتوانسته بود به دکتر اطلاع دهد که چنین پولی را برای او فرستاده است. برای این‌که اطلاع‌رسانی باید حتما از طریق مسافر می‌بود و نه از راه تلفن زدن و نامه نگاری؛ به هر حال خیلی شرایط سختی بود. اما بالاخره با پیدا کردن واسطه‌ها و از راه‌هایی که آنجا معمول بود، توانستم مرحوم چمران را ملاقات کنم.
    ? بنابراین آغاز ارتباط شما با امام صدر و دکتر چمران تقریبا با شروع جنگ داخلی لبنان همراه بوده است؟
    استاد: تقریبا! برای این‌که طولی نکشید که جنگ داخلی لبنان شروع شد. تا آنجایی که به یاد دارم، در سوم فروردین 1354 که معادل مارس 1975 بود، ترور ملک فیصل را داشتیم. من تصور می‌کنم که ترور ملک فیصل، شاید نقطه شروعی بود برای آغاز جنگ داخلی لبنان؛ برای این‌که او، خصوصا بعد از جنگ 1973 که عربها ظاهرا پیروز شده بودند، در خاورمیانه و لبنان نقش مهمی داشت. همانطور که اطلاع دارید، پس از جنگ 1973 بود که مذاکرات کیلومتر 101 قاهره با هدایت کیسینجر وزیر خارجه یهودی آمریکا آغاز گردید. ظاهرا نمی‌خواستند که ملک فیصل، در جریان این مذاکرات، که نهایتا به پیش‌نویس قرارداد صلح کمپ دیوید منتهی گردید، حضور داشته باشد. به دلیل آنکه پس از عبد‌الناصر، ملک فیصل تنها رهبر عرب بود که می‌توانست قضایا را جمع و جور کند. به هر حال حدود یکی دو هفته پس از ترور فیصل بود که حادثه عین‌الرمانه در بیروت پیش آمد. اتوبوسی که حامل ده‌ها جوان فلسطینی‌ بود، در منطقه عین‌الرمانه مورد هجوم مسیحی‌های افراطی و فالانژ‌های لبنان قرار گرفت و تعداد زیادی کشته شدند. این آغاز رسمی جنگ داخلی لبنان بود. طبیعتا با آغاز جنگ، همه ارتباطات، از جمله ارتباط ما با امام موسی صدر و دکتر چمران دشوار گردید. یادم هست که آقای صدر آن ایام عملیات ساختمانی بیمارستان «الزهراء» را آغاز کرده بودند. این بیمارستان در یک منطقه خالی از سکنه به نام «الجناح» یا «جناح بیروت»، در نزدیکی سفارت ایران قرار داشت. ساختمان آن بیمارستان پاتوق جلسات ما با دکتر چمران بود. برای این‌که چمران تمایلی نداشت که به بیروت و خصوصا به محله‌ای که من در آن سکونت داشتم، وارد شود ...
    ? چرا؟
    استاد: به علت این‌که منزل من در منطقه اعیان نشین بیروت به نام روشه قرار داشت. روشه منطقه‌ای بود که تمامی سفرا، دیپلمات‌ها و از جمله کارمندان سفارت ایران در آن زندگی می‌کردند. طبیعتا چمران که چهره شناخته شده‌ای بود، ملاحظاتی داشت؛ به همین جهت اغلب دیدارهای ما در بیمارستان الزهراء بود. البته در برخی شرایط سخت و بحرانی که خود آقای صدر هم می‌آمدند، در مقر مجلس اعلای اسلامی شیعه و یا در مدرسه عاملیه جمع می‌شدیم.