روزنامه شرق، 1390/8/21

شرق، ستاره جاوید: حذف فیزیکی معمر قذافی، کسی که جعبه سیاه پرونده پیچیده ربودن امام موسی صدر محسوب می‌شد، تمام زوایای تاریک و پنهان این پرونده را حداقل تا زمان آزادی امام در هاله‌ای از ابهام فرو برده است؛ اطلاعاتی که به دست آوردن آن پیش از مرگ قذافی، می‌توانست راز 33 ساله ناپدید شدن امام موسی صدر را ابهام‌زدایی کرده و سرنخ‌هایی از محل اختفا یا محل اسارت او و دو همراهش افشا کند. قذافی با مهارت کامل توانست این همه سال پرونده را معطل نگه دارد و هرگونه روزنه درز اطلاعات درباره این مساله را از بین ببرد. حال او دیگر مرده و انتظار می‌رود پس از مرگش شاهد نقطه عطفی در روشن شدن وضعیت امام موسی صدر – شهروند ایرانی و رهبر شیعیان مجلس اعلای لبنان- باشیم. خانواده امام با استناد به مدارک و شواهد گوناگونی که به دست آورده و پس از مرگ قذافی هم نقض نشده، بر حیات او تاکید دارد. مهندس مهدی فیروزان – خواهرزاده و داماد امام- می‌گوید: هر چند مرگ قذافی و افشا نشدن اطلاعاتی که داشت برای تاریخ لیبی و پرونده امام خسارت است، اما پس از مرگ او درهای امیدبخش دیگری به روی خانواده گشوده شده است. سفر اخیر فیروزان به لبنان و آگاهی از آخرین وضعیت پیگیری‌ها محور گفت‌وگوی رخ به رخ ما با داماد امام است. فیروزان که زمانی دستی هم در روزنامه‌نگاری این مملکت داشته، مصاحبه نمی‌کند و اگر مرگ قذافی و بهانه سفر اخیرش به لبنان نبود، این مصاحبه میسر نمی‌شد.

به‌جز اطلاعات و منابع خبری منتشرشده پیشین، پس از مرگ قذافی تا امروز اخبار تازه‌تری از محل اسارت یا نگهداری امام موسی صدر به دست آوردید؟
خیر. اطلاعات جدیدی ندارم.
چرا این محافظه‌کاری در انتشار اطلاعات پرونده امام موسی صدر پس از مرگ قذافی هم هنوز وجود دارد؟
مساله ما محافظه‌کاری نیست. مساله این است که دولت امروز لیبی و مقامات لیبیایی آنقدر گرفتاری و مسایل عدیده دارند که هنوز نتوانسته‌اند بسیاری از اماکن خود را کشف کنند و این طبیعی است. در تمام ملاقات‌هایی که وزارت خارجه ایران و همچنین وزارت خارجه لبنان با «عبدالجلیل» داشتند، قول یک همکاری گسترده داده شده که بتوانیم از طریق زندانیان و زندانبانانی که در تمام این سال‌ها در زندان‌ها حضور داشتند، سرنخی از محل نگهداری امام پیدا کنیم. این تمام آن چیزی است که در حال حاضر به عنوان خبر در اختیار دارم. خود ما هم، الان تلاش می‌کنیم بتوانیم با این افراد صحبت کنیم و اطلاعات میدانی جمع‌آوری کنیم.
هـنـوز در حـال جمع‌آوری اطلاعات میـدانـی هـستید؟ اطلاعاتی که در این 33 سال جمع‌آوری شده، کافی نیست؟
هنوز ما در همین مرحله هستیم و در روند پیگیری باید اطلاعات میدانی جمع‎آوری کنیم.
چرا واقعا پس از قذافی هم پیشرفت قابل ملاحظه‎ای در روشن شدن مساله حاصل نشده است؟
لیبی از بیرون خیلی غیرقابل پیش‌بینی است. وقتی بیرون از لیبی هستید، نمی‌توانید شرایط آنجا را به خوبی ببینید و بفهمید. علت پیش‌بینی‌ناپذیری این است که یک نظام کاملا امنیتی در لیبی از بین رفته و یک خلأ عمیق در داخل آن باقی مانده. به نظرم خیلی زمان می‌برد تا این نظام جدید خود را بازسازی کند.
پس در رابطه با مساله امام صبر می‌کنید آن نظام خود را بازسازی کند؟
خیر، نمی‌دانم. بسیار تلاش می‌کنیم که بتوانیم با کسانی که اداره امور را در درست گرفتند، گفت‌وگو یا حتی مذاکره کنیم تا بالاخره بتوانیم به محل نگهداری یا محل اسارت امام دست یابیم. در اوضاع کنونی لیبی کمابیش هنوز هم زندان کشف می‌شود. هفته پیش با اینکه یک ماه از سقوط طرابلس گذشته بود، زندانی با 1200 نفر کشف شد. خیلی عجیب است.
یکی از اهداف سفر اخیر وزیر امور خارجه به لیبی پیگیری پرونده امام موسی صدر عنوان شد. چه نتیجه‌ای از مذاکره دکتر صالحی با مقامات لیبیایی حاصل شده است؟
مقامات لیبیایی در پاسخ به سوال آقای صالحی گفتند ما خیلی مساله داریم و ایجاد تشکل و سیستم جدید خیلی کار می‌برد و درگیر موانع و مشکلات زیادی هستیم اما به محض اینکه بتوانیم، همکاری می‌کنیم.
پیگیری مساله امام جزو اهداف اصلی این سفر بوده یا در حاشیه قرار داشته است؟
مسلما اهداف دیگری هم برای این سفر وجود داشته اما درباره پرونده امام، وزیر امور خارجه از مقامات لیبیایی سوال کرده است.
پیگیری‌ها در حد پرسیدن سوال بوده؟
وقتی طرف مقابل او نمی‌تواند خیلی همراهی کند، کار دیگری غیر از سوال پرسیدن باقی نمی‌ماند و قاعدتا وزیر هم پیشتر و جلوتر نمی‌تواند برود.
از خانواده امام هم کسی در هیات همراه وزیر حضور داشت؟
خیر آن سفر، سفر وزارت امور خارجه بود.
با توجه به اینکه یکی از اهداف سفر پیگیری پرونده امام بود چرا کسی از خانواده امام در هیات همراه حضور نداشت؟
بله می‌دانم. اما در هر صورت در این سفر کسی از خانواده همراه آنان نبود.
شما از سفر هفته پیش‌تان به لبنان چه دستاوردی دارید؟
خانواده امام در سفر اخیرم به لبنان بیشتر دور هم جمع شدند تا برای شرایط پس از قذافی برنامه‌ریزی کنند تا فرصت از دست نرفته، بتوانند از طریق لیبیایی‌ها و زندانیان امام را پیدا کنند. نتیجه این سفر، کلیت استراتژی‌ای بود که خانواده تدوین کرد.
این استراتژی که جدید نیست قبل از کشته شدن قذافی و در زمان حکومت قذافی هم بوده. بعد از مرگ قذافی با توجه به شرایط انتظار می‌رود اقدامات کاربردی‌تری دنبال شود!
این استراتژی همیشه بوده. اما با رفتن قذافی عملا یک منبع اطلاعاتی بزرگ از دست رفته است. اما درهایی هم به روی خانواده باز شده و آن هم همکاری آن دسته از مسوولان لیبیایی است که هم‌دستان حکومت قذافی بودند اما در زمان قذافی از ترس جان می‌ترسیدند اطلاعات را در اختیار ما قرار دهند. پس از مرگ قذافی به راحتی می‌توانند همکاری کنند.
خب در این راستا اقدامی انجام شده؟
بله. حتما اقدام انجام شده و می‌شود.
طولانی شدن روند پیگیری تا 33 سال نشان می‌دهد خانواده خیلی بضاعت پیگیری و قدرت اجرایی برای اقدامات عملی نداشته. بعد از قذافی هم اصرار دارید پیگیری‌ها را تا روشن شدن وضعیت امام با همان بضاعت اجرایی اندک ادامه دهید یا ترجیح می‌دهید فراتر رفته و از نیروهای دولتی چه در لبنان چه در ایران برای پیگیری یاری طلبید؟
قبول ندارم که خانواده بضاعت اندکی را صرف این کار کرده باشد، خانواده آنچه را که می‌توانست انجام داده است.
منظورم بضاعت اجرایی و عملی خانواده است نه کم‌کاری!
بله. درست است. اما به هر حال ما یک دولت نبودیم که بتوانیم گفت‌وگو کنیم، امتیاز بدهیم امتیاز بگیریم؛ اما ما با تمام امکانات خود به میدان پیگیری آمدیم. امروز هم با همین امکانات ادامه می‌دهیم و امیدواریم تمام کسانی که در طول این سال‌ها – از دولت‌های عربی گرفته تا رجال سیاسی جهان اسلام و ایران – برای عدم همکاری ملاحظاتی داشتند امروز آن ملاحظات را نداشته باشند چون دیگر قذافی نیست که به دلیل حفظ یک رابطه سیاسی یا رابطه اقتصادی یا رابطه دوستانه همکاری‌ها را فدای ملاحظه‌کاری کنند. طبیعتا این افراد امروز می‌توانند اقدام گذشته خود و آن ملاحظاتی را که در گذشته باعث می‌شد همکاری نکنند به راحتی جبران کنند.
آیا خانواده پیگیر هست که مذاکره وزارت خارجه ایران با مقامات لیبیایی تا اخذ نتیجه مشخص دنبال شود؟
ما نه فقط از طریق وزارت خارجه ایران بلکه از طریق همه داریم پیگیری می‌کنیم. از طریق وزارت خارجه لبنان، دولت‌ها، مقامات، NGOها، مراجع و حتی حوزه علمیه تا اخذ نتیجه و آزادی امام پیگیر مساله هستیم.
?‌به چه نتایجی رسیدید؟
پیگیر هستیم.
?‌علت این محافظه‌کاری در عدم انتشار اطلاعات چیست؟
ما از آنچه که واقعا کارشناسان معتقد باشند برای حفظ سلامت امام و نجات او ضروری است عمل شود یا گفته شود پیروی می‌کنیم. به ما حق بدهید که هر جا وکلا و کارشناسان ما از انتشار اطلاعات بر حذر بدارند بر خلاف آن عمل نکنیم. آنچه می‌گویم آن چیزی است که می‌توانم بگویم.
این محافظه‌کاری که با هدف حفظ جان امام انجام می‌شود، منطقی است اما آیا فقط ما به دنبال امام هستیم؟ خیر. کشورهای دیگر هم در پی یافتن سرنخی از محل اختفای امام هستند و هرج‌و‌مرجی که در لیبی وجود دارد خیلی هم گویای این نیست که جان امام تامین است. فکر نمی‌کنید این محافظه‌کاری از یک طرف طی این سال‌ها باعث شده زمان آزادی امام به تعویق بیفتد و از طرف دیگر در شرایط کنونی لیبی خیلی افراط‌گرایانه باشد؟
نجات امام کار خیلی ظریفی است و با احساسات نمی‌شود پروسه نجات امام را مدیریت کرد. همه ما دوست داریم زودتر او را ببینیم. خانواده، دوستان و علاقه‌مندان امام همه دوست دارند او را ببینند. اما پیچیدگی‌های این کار همیشه ما را در امر پیگیری و نجات او به عقلانیتی دعوت کرده. بنابراین ما در همین چارچوبی که باید به نتیجه برسد، کار می‌کنیم. حال اگر محافظه‌کاری به نظر بیاید یا شجاعت تعبیر شود یا حتی کوتاهی و کتمان نام بگیرد، اتهام آن مهم نیست. مهم برای ما رسیدن به نجات امام است. همه این حرف‌ها را تحمل می‌کنیم چون می‌خواهیم امام را آزاد کنیم.
اگر در این سال‌ها در پیگیری مساله امام مخالفت‌های داخلی وجود داشته علت این مخالفت‌ها چه بوده است؟
حرف‌های مختلفی زده می‌شود و تحلیل‌های مختلفی وجود دارد و هرازگاهی هم این مخالفت‌ها منتشر شده. در حال حاضر خانواده بیشتر به فکر تجمیع تمام امکانات است و به فکر گلایه‌های گذشته نیست. پاسخ به این سوال را محول کنیم به پس از آزادی امام. آن زمان اگر صلاح باشد یا امام خود صلاح بداند همه حرف‌ها را می‌زنیم. اگر صلاح ندانست باز هم به همین شیوه کنونی ادامه می‌دهیم.
غیر از مدارک و سخنانی که درباره حیات امام انتشار یافته پس از کشته شدن قذافی؛ سند یا مدرک جدیدی دال بر تایید حیات یا خدای ناکرده شهادت امام به دست آورده‌اید؟
فقط می‌توانم بگویم هیچ مدرکی ضدمدارک قبلی پیدا نکرده‌ایم. هنوز هیچ مدرکی که جمع‌بندی اطلاعات گذشته را خدشه‌دار کند والله پیدا نکرده‌ایم.
با توجه به اینکه قذافی تنها کسی بود که از محل اختفای امام اطلاع داشت و می‌توانست اطلاعات بسیار باارزشی درخصوص مسایل بسیاری از جمله پرونده امام داشته باشد، آیا مرگ او به نفع پرونده امام هست یا خیر؟ آیا انقلابیون در کشتن قذافی شتاب‌زده عمل نکردند؟
اینکه قذافی کشته شد به نفع حقیقت نبود. تمام حقیقت. تمام حقیقتی که ملت لیبی به دنبالش هستند و نه فقط حقیقتی که ما در پرونده امام به دنبال آن هستیم. کشته شدن قذافی گاه در ذهن من مشکوک به نظر می‌رسد. شاید ملت لیبی خود به دنبال کشتن قذافی نبود اما انگار اراده‌ای خارج از لیبی مرگ او را طراحی کرده بود و ممکن است فقط به دست لیبیایی‌ها اجرا شده باشد. اراده‌ای فراتر از مردم لیبی نمی‌خواست قذافی زنده باشد و اطلاعاتی را که دارد، منتشر شود. اما در مورد مساله امام با کشته شدن قذافی منبع اطلاعاتی مهمی را از دست دادیم اما امیدوارم کسانی که در این پرونده آگاهند به خودشان آیند و برای نجات امام با ما همکاری کنند.
آیا دولت لبنان هم از مرگ قذافی استقبال کرد؟
همه آدم‌های عاقل مرگ قذافی را برای پرونده امام یک خسارت دیدند؛ حتی برای تاریخ لیبی. اگر قذافی می‌ماند و به دادگاه می‌آمد، اسرار زیادی از سیاست‌های غرب در آن دادگاه افشا می‌شد؛ اسراری از روابطش با غرب، پیمان‌هایی که قذافی بسته و قول‌هایی که غرب به او داده بود؛ بنابراین به همین دلایل، قذافی باید کشته می‌شد چون او بیش از دیگران شعار انقلابی می‌داد و بیش از دیگران در خدمت غرب فعالیت کرده بود. افشای این اطلاعات برای تاریخ لیبی مهم بود.
بعد از مرگ قذافی منابع اطلاعاتی که به دست آوردید امیدوارکننده است؟
بله، اطلاعاتی که از مردم لیبی و هم مسوولان لیبیایی به دست آوردیم، امیدبخش است. تا همین امروز چند نفر از مقامات لیبیایی اعتراف کرده‌اند شهادت‌های غلط داده‌اند. تا زمانی که قذافی زنده بود این حرف‌ها را نزده بودند.
این افراد یا مقامات چه کسانی هستند؟
یکی از آنان پلیس فرودگاه و دیگری آقای شلغم است.
آیا واقعا برای ناتو کاری دارد که بگردد امام را پیدا کند؟ نظر شما چیست؟
نه، ولی دلیل یا انگیزه‌ای هم برای این پیگیری و جست‌وجو ندارد. من به دنبال این هستم که با ناتو وارد مذاکره شوم و انگیزه این جست‌وجو را ایجاد کنم.
پ.ن.1: خیلی وقت بود که منتظر اظهار نظر خانواده بودم. بالاخره یکی باید میگفت که هنوز هم توی لیبی زندان مخفی کشف میشه و لیبی امروز شرایط انقلابی داره.خواهش میکنم مصاحبه رو دقیق بخونید. نخ سوزن قسمت هایی رو که بولد کردم. شاید توجه به این نکات حجم اخبار کذبی رو که متاسفانه در اکثر خبرگذاریها منعکس میشه کاهش بده.
پ.ن.2:همین نوشته در یاران صدر

تقدیم به خانواده بزرگوار و رنج‌کشیده امام سید موسی صدر (حفظه‌الله تعالی)

«بشنو از نی چون حکایت می‌کند

از جدایی‌ها شکایت می‌کند»

سینه دارم چاک چاک درد صدر

فرصتی خواهم بگویم شرح صدر

«یاد باد آن روزگاران یاد باد»

یاد محرومان دوران یاد باد 

یاد لبنان یاد چمران یاد صدر 

آن همه خدمت بدون مزد و اجر 

او به لبنان بود مردم را امام

چون به همت کرد حجت را تمام

صدر اما در وطن بیگانه است

هرکه نامش می‌برد دیوانه است

کس نباشد کو نداند نام او

کو کسی آگاه از افکار او؟

یک نفر نَبوَد به عالی همتی

جستجو بنماید این سبط نبی

فخر ایران رمز لبنان صدر دین

عزت شیعه به روی این زمین

موسی کنعان به سینا سرزمین

کی شود پایان تو را این اربعین؟

وعده ها یک بار و صد بار  و هزار

ده شب و صد شب، هزاران شد شمار

ای که از آمال تو حزب و حماس

شر مطلق از حضورت در هراس

کی کنی بند بلا بدرود تو؟

چشم کم نور مرا مسرور تو؟

شیعه از اندوه تو اندوهگین

کفر را یاد تو هم بس سهمگین

دوست از هجران تو در تاب و تب

دشمن از نام تو هم اندر تعب

دشمنان در دشمنی شان راستین

عاشقان از عاشقی شان شرمگین

عاشقیم و روز، نان را در طلب

عاشقیم و شام، در شور و طرب

یار ما در بند و ما در کار خویش

صبح و شب در بند افکار پریش

یوسفی در بند زندان حسد

ما فقط دنبال اخبار و رصد

عشق خواهی، عشق یعقوب نبی

عشق یوسف کو ولی را بُد ولی

عشق یوسف آن نبی رنجور کرد

چشم پرنورش همی کم نور کرد

عشق چون باشد زلیخا می‌شود پیر و عجوز

چون که دارد بر جگر صد آه و سوز

آن چنان عشقی بباید تا که «صدر»

باز گردد بر مقام خود به فخر

این همه گفتیم از موسای صدر

قطره آبی بود از دریای صدر

بحر صدر و پهنه دریای آن

قطره ای از باده‌ی مهدی بدان

قطره ای از قطره های این شراب

کرده مست و بی قرارم بی حساب

یاد موسی را چنین باشد اثر

نام مهدی را خدا داند ثمر

ما زموسی نام خواندیم و بس

قصه‌ای از کار او خواندیم و بس

کی، کجا دیدیم رفتاری از او؟

چشممان کی دید سیمایی از او؟

کی نوازش کرد دستانش به مهر؟

ما خطاکارانِ مالامال، کبر؟

از شمیم یاد او مدهوش ما

عطر مهدی می‌کند بی‌هوش ما

زین سبب گویم به آوای بلند

مهدیا! بِرهان امام ما ز بند

برادر عزیزم،جواد عنابستانی

آبان 1390 – ذی الحجه 1432

گفتگو با دکتر سیدجعفر شهیدی :حضور و خدمات آقای صدر در لبنان، اساسا موجبات تجدید حیات شیعیان آن کشور را فراهم نمود. روش مرحوم شرف‌ا‌لدین روش یک فقیه بود؛ اما روش آقای صدر طوری بود که اصلا درب و دنیای دیگری را به روی شیعیان گشود.

بیوگرافی اجمالی: دکتر سیدجعفر شهیدی در سال 1297 شمسی در شهرستان بروجرد در خانواده مذهبی چشم به جهان گشود. وی پس از اتمام تحصیلات در بروجرد – در حالی که مشغول خواندن شرح لمعه بود- عازم نجف شد. او تا سال 1327 در نجف اقامت داشت و در همان سال به علت بیماری پس از کسب اجازه از مرحوم بروجردی برای معالجه به ایران آمد که ماندگار شد. استاد شهیدی به اصرار دوستان در سال 1329 به دانشکده معقول و منقول رفت و در سال 1332 با اخذ مدرک لیسانس فارغ‌التحصیل شد. سپس در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ثبت نام کرد و در سال 1335 مقطع کارشناسی ادبیات و در سال 1340 مقطع دکترای این رشته را به پایان برد و در آن دانشکده به تدریس مشغول شد. وی در سال 1330 مجله «فروغ» را – که مجله‌ای با خط‌مشی اسلامی بود – منتشر کرد. دکتر شهیدی از سال 1328 همکاری با مرحوم دهخدا را آغاز کرد و در سال 1342 به معاونت موسسه لغت‌نامه دهخدا و در سال 1346 به ریاست این موسسه منصوب شد که تا آخر عمر با همکاری گروهی از یاران دهخدا و مولفان دیگر به کار تدوین لغت‌نامه دهخدا و لغت‌نامه فارسی مشغول بود. دکتر شهیدی در سال 1373 طی سفری به چین، استادی افتخاری دانشگاه پکن را نیز دریافت کرد.

استاد اگر امکان دارد، ابتدا در باره چگونگی آشنایی خود با امام صدر برایمان صحبت کنید؟[1]
بسم الله الرحمن الرحیم. و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطیبین الطاهرین. سابقه آشنایی بنده با جناب آقای حاج سید موسی صدر به سال 1325 هجری شمسی باز می‌گردد. من به قصد زیارت مشهد از نجف آمده بودم، و در تهران نیز برای معالجه سردردی که آن سال‌ها بدان مبتلا بودم، توقف داشتم. یادم هست که دو بزرگوار در ایام اقامت من در قم خیلی به من لطف کردند. یکی جناب آقای آقا سید جلال‌الدین آشتیانی بود که الآن در مشهد مقدس هستند. نمی‌دانم که ایشان چگونه با من آشنا شدند. اما یادم هست که ایشان آن وقت‌ها در حوزه بودند و رفتند آقایان مراجع، یعنی مرحوم حجت، مرحوم صدر و مرحوم حاج سید محمد تقی خوانساری را یکی یکی به دیدن من آوردند. دیگری نیز جناب آقای آقا سید موسی صدر بودند که یک روز با تعدادی از دوستان خود، که به نظرم آقای سید موسی شبیری زنجانی، آقای اثنی عشری و دو سه نفر دیگر بودند، به دیدنم آمدند. از همان روز ارتباط و دوستی ما با آقای صدر آغاز گردید و ایشان حقیقتا در آن ایام تنهایی و بیماری به من خیلی رسیدگی و لطف نمود [2]. در آن سفر من از قم به مشهد رفتم و از آنجا به نجف باز گشتم. اما سال بعد مجددا به ایران آمدم. در این فواصلی که من به قم و تهران می‌آمدم، مرتب با آقای صدر در ارتباط بودیم. رابطه ما این‌گونه بود تا ایشان به لبنان رفتند. پس از آن دیگر تا سالها ارتباط من با ایشان قطع گردید.

امام صدر قبل از آنکه به نجف اشرف عزیمت کنند، در رشته «حقوق در اقتصاد» از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شدند. آیا خاطراتی از دوران تحصیل ایشان در دانشگاه تهران دارید که بیان بفرمایید؟
من هم آن زمان آنجا بودم. اما جزئیات را دیگر درست به خاطر ندارم. این قسمت را شاید آقای دکتر موسوی بهبهانی بهتر بتوانند توضیح دهند.

در کتاب «نامه شهیدی» تصویری دیدیم که حضرتعالی را در یکی از کنفرانس‌های اسلامی خارج از کشور در کنار امام صدر نشان می‌داد. لطفا قدری از حضور مشترکتان در این نوع کنفرانس‌ها سخن بگویید؟
بله. گویا در سال 1350، یعنی پس از حدود 25 سال بود که در گردهمایی مجمع البحوث الاسلامیه در قاهره، مجددا ایشان را زیارت کردم. مجمع آقای دکتر حسین نصر را دعوت کرده بود تا در اجلاس آن سال شرکت کند. ایشان نیز دعوت نامه را به من دادند و بنده در جلسه آن سال شرکت کردم. آنجا بود که پس از سالها باز آقای صدر را زیارت کردم. طبیعتا تمام آن چند روزی که در قاهره بودیم، با هم بودیم. به اسماعیلیه هم که رفتیم، با هم بودیم [3].

موقعیت امام صدر در میان علمای کشورهای اسلامی چگونه بود؟
همین را می‌خواستم بگویم. در قاهره بود که من حرمت و مقام آقای صدر را در دیده مصری‌ها و بلکه علمایی که از کشورهای مختلف گرد آمده بودند، مشاهده کردم … الامام موسی الصدر …

ظاهرا به جز کنفرانس مجمع البحوث الاسلامیه، در کنفرانس‌های اسلامی الجزایر نیز به اتفاق امام صدر شرکت داشته‌اید؟
بله. سال بعد در کنفرانسی در الجزایر بود که من را دعوت کردند. در آنجا هم من بار دیگر خدمت آقای صدر رسیدم. مولود قاسم وزیر شئون دینی آن وقت و متصدی این دعوت بود. آنجا نیز من دیدم که هم خود مولود و هم بیشتر علمایی که در جلسه شرکت کرده بودند، چه حرمت فوق‌العاده‌ای برای آقای صدر قائل بودند [4]. البته یادم هست که در بین آنها کسانی نیز بودند که خیلی خوش نداشتند که آقای صدر آنجا باشند …

ببخشید. ممکن است این افراد را نام ببرید؟
برای نمونه می‌توانم از صبحی صالح نام ببرم. یادم هست که صبحی صالح به مناسبتی یک بحث لغوی را بهانه کرد و به آقای صدر اشکال گرفت: «اشکالی ندارد! شما عرب نیستید و به همین علت عربی را خوب نمی‌دانید»! این را که گفت، به مولود قاسم بسیار برخورد … پشت تریبون آمد و پس از آنکه حسابی به صبحی صالح تاخت، خیلی به آقای صدر حرمت گذاشت.

واکنش آقای صدر چگونه بود؟
ایشان با بزرگواری کامل حرکت صبحی صالح را نادیده گرفتند.

آیا در کنفرانس دیگری با امام صدر نبودید؟
چرا؛ در شهر تلمسان الجزایر نیز باز یک سفر با هم بودیم [5]. در آن سفر نیز باز من موقعیت خاص آقای صدر را در کشورهای عربی شاهد بودم.

حضرتعالی در حرکت تقریب بین مذاهب چه نقشی برای امام صدر قائل هستید؟
بی تردید می‌توان گفت که آقای صدر از دعات تقریب بودند. ایشان با اشرافی که بر موقعیت خاص مسلمانان و نیازهای آنان در این روزگار داشتند، این ضرورت را کاملا درک کرده بودند که باید ارتباط کاملی میان مذاهب اسلامی برقرار نمود. عرض کردم که ایشان در کشورهای اسلامی چه حرمتی داشتند و آنها به ایشان چگونه نگاه می‌کردند …

امام صدر با مرکز اسلام شناسی دانشگاه استراسبورگ فرانسه نیز ارتباط علمی داشتند. آیا حضرتعالی از جزئیات این ارتباط اطلاع دارید؟
نه. من اطلاعی ندارم.

آیا در خود لبنان هم با امام صدر دیدار داشتید؟
بله. در این فواصلی که اشاره کردم،  برای من فرصت‌هایی پیش آمد که توانستم مکررا به لبنان سفر کنم. دلیل اصلی آن بود که پسرم برای درس خواندن به آنجا رفته بود و من برای دیدن او بدانجا می‌رفتم. گاهی نیز سفرهایی به اروپا داشتم که سر راه در بیروت توقف می‌کردم. به هر حال اینها سبب شد که به بیروت زیادتر بروم و مدتی را در آنجا بگذرانم. در آنجا دیگر ارتباطمان با آقای صدر خیلی زیاد شد. طوری شد که ایشان حتی در برخی کارهای خود مرا طرف مشورت قرار می‌دادند. یادم هست که قرار بود برای شیعیان لبنان بیمارستانی بسازند. دولت ایران پیشنهاد داده بود که برای این منظور پولی پرداخت کند. در همین ارتباط از من نظر خواستند که چکار کنند. پاسخ دادم که اگر اختیار بیمارستان در دست خودتان می‌ماند و سفارت در آن دخالتی نخواهد داشت، عیبی ندارد که قبول کنید. اما اگر قرار باشد که آنها مداخله کنند، من مصلحت شما نمی‌دانم که کمک آنها را بپذیرید.

آیا در سفرهایی که امام صدر به ایران داشتند، با ایشان دیدار نداشتید؟
چرا. سفری را به یاد دارم که آقای صدر از لبنان به ایران آمده بودند. البته الان درست به خاطر ندارم که چه سالی بود. آن موقع هنوز رابطه اینها با ایشان تیره نشده بود. من رفتم و از ایشان دیدن کردم و برای همان شب ایشان را به منزل خود دعوت کردم. ایشان پذیرفتند و من پرسیدم که چه کسانی را دعوت کنم؟ گفتند نصر بیاید اشکالی ندارد؛ آزمون را هم که به دیدن من آمده است، اگر مایلید دعوت کنید. من آن موقع آزمون را نمی‌شناختم. همین قدر می‌دانستم که معاون نخست‌وزیر و مدیر کل اوقاف است. گفتم خیلی خوب، با این‌که او را نمی‌شناسم، اما دعوتش می‌کنم. به دفتر آزمون رفتم و اتفاقا نبود. یادداشتی نوشتم که آقای صدر امشب منزل من تشریف دارند و مایل هستند که شما هم آنجا باشید. آدرس منزل را دادم. اتفاقا اولین کسی که آنجا آمد، آزمون بود. آن شب صحبت‌های خیلی خوبی بین آقای صدر، دکتر نصر [6] و آزمون مطرح گردید. بخشی از آن صحبت‌ها را الآن شاید خود من از یاد برده‌ام و بخش دیگر را نیز ضروری نمی‌دانم که اینجا بیان کنم. همین قدر می‌گویم که صحبت‌های بسیار جالبی در رابطه با حوزه، دولت و موضوعات دیگر میان آنها مطرح گردید، که من فعلا به آنها نمی‌پردازم …

رابطه امام صدر با ایران آن زمان چگونه بود؟
پس از این سفر رابطه ایران با آقای صدر اندک اندک تیره شد. دلیل آن را من نمی‌دانم. در همین ارتباط یادم هست که در یکی از سال‌ها کنفرانس الجزایر در خود پایتخت، یعنی شهر الجزیره برگزار شد. شبی حدود ساعت ده دوازده آخر شب بود که دیدم مولود قاسم به سراغم آمده است.گفت می‌دانی چه شده است؟ گفتم نه! گفت آقای صدر آمده‌اند! گفتم خوب، باید هم بیایند. گفت نه مسأله این نیست … من بعد متوجه شدم که آقای صدر از بومدین تقاضای ملاقات کرده‌ و الجزایری‌ها وقت نداده بودند … گفتم مشکل شما چه است؟ گفت این کنفرانس، کنفرانس مسلمانها است! گفتم از کی آقای صدر نامسلمان شده‌اند؟ گفت نه، خودشان را نمی‌گویم؛ منشی ایشان را می‌گویم. آقای صدر یک منشی با خود آورده‌اند که او مسیحی است. گفتم لیلا صباغ اینجا چکار می‌کند؟ او هم مسیحی است و هم سخنران شما! … دیدم که اینها بهانه است و ایشان تحت تاثیر برخی فشارها از آمدن آقای صدر نگران است. گفتم که من به رابطه شما با آقای صدر کاری ندارم؛ همین قدر می‌گویم که اگر ایشان در کنفرانس شما حاضر شود، وزن آن همانند سال‌های قبل خیلی بالا خواهد رفت. دیگر خود می‌دانید. صبح روز بعد به سفارت ایران در الجزیره تلفن کردم و سراغ سفیر را گرفتم. گفتند که آقای سفیر مسافرت هستند و پانزده روز دیگر برمی‌گردند. ظاهرا آقای سیفی پشت خط بود؛ خدا حفظش کند، نمی‌دانم الآن کجا هستند. گفتم که آیا اطلاع دارید که آقای صدر به الجزایر آمده است؟ با دستپاچگی گفت اصلا صحبت ایشان را نکنید! اسم ایشان را هم نبرید! گفتم خودتان می‌دانید، من کاری ندارم. تنها خواستم مطلع باشید که ایشان اینجا تشریف دارند. حدود ظهر یا بعد از ظهر بود که دیدم تلفن اتاقم زنگ می‌زند. آقای سیفی گفت که آقای سفیر می‌خواهند با شما صحبت کنند. گفتم سفیر که مسافرت بود و قرار بود پانزده روز دیگر باز گردد! گفت نه، الآن اینجا تشریف دارند و می‌خواهند با شما صحبت کنند. گفتم خیلی خوب، اشکالی ندارد. سفیر پرسید فلانی شنیدم آقای صدر به اینجا آمده‌اند؟ گفتم بله، اینجا تشریف دارند. گفت می‌شود که ما ایشان را به سفارت دعوت کنیم؟ من دیدم که موقعیت خوبی فراهم شده است. گفتم من نمی‌دانم که آیا ایشان قبول می‌کنند؟ با این حال من از ایشان خواهش می‌کنم. اگر پذیرفتند، که فبها المراد. ماجرا را به آقای صدر اطلاع دادم. گفتند نظرت چیست؟ گفتم به نظر من بد نیست. این‌گونه شد که برای همان شب قرار گذاشتیم. ایشان بودند، آقای خسروشاهی بود، سفیر بود، آقای سیفی بود و من. اتفاقا خیلی هم میهمانی خوبی بود. فردای آن روز دفتر رئیس جمهور به آقای صدر خبر داد که بومدین مایل است ایشان را ملاقات کند. یعنی معلوم شد که بین ایران و الجزایر روابطی وجود داشته است که الجزایر سعی می‌کرد آن را حفظ کند. به همین جهت هم آنها وقتی دیدند که رابطه سفیر با آقای صدر خوب است، آن را به حساب دولت ایران گذاشتند و آقای صدر را دعوت کردند … البته نمی‌دانم … شاید هم باید همه اینها را حمل بر تصادف کرد … من اطمینان ندارم … به هر حال سفیر روز بعد از میهمانی دعوت کرد تا به سفارت بروم و تلگراف او به تهران را در مورد میهمانی آن شب ملاحظه کنم. رفتم و تلگراف را دیدم. دو سه کلمه را تذکر دادم و گفتم که اینها برای خودت خوب نیست. آن تلگراف مخابره شد و بلافاصله پس از چند روز سفیر را به تهران خواستند. یعنی رابطه دولت ایران با آقای صدر تا این اندازه بد شده بود …

ببخشید استاد! این خاطره حدودا به کدام سال مربوط است؟
به نظرم سال 1354 بود [7]. زیرا سال 1355 که من به مکه رفتم، دیگر ارتباط اینها با یکدیگر کاملا قطع شده بود [8] …

آیا خاطره دیگری هم از مواضع حکومت شاه علیه امام صدر دارید؟
بله. بعد از این قضیه باز من سفری به بیروت و به دیدن آقای صدر رفتم. ایشان ضمن صحبت‌هایشان اشاره کردند که فلان کس، دوست مشترکمان، خیلی اذیت می‌کند. گفتم قدر را می‌گویید؟ گفتند بله. گفتم خوب برادر! شما وقتی نزد سفیر ایران در جده، مرحوم جعفر رائد، از قدر شکایت می‌کنید، آیا نمی‌گویید که او بلافاصله به قدر تلگراف می‌زند و اطلاع می‌دهد … آقای صدر گفتند که بالاخره اتفاقی است که رخ داده است. فردای آن روز پیش قدر رفتم. پس از قدری صحبت‌ گفتم از دوستمان چه خبر؟ گفت چه کسی را می‌گویی؟ گفتم خودت را به نمی‌دانم زدی؟ گفت هان، سید موسی را می‌گویی؟ کلمه آقا را بکار نبرد، در حالی‌که تا قبل از این همواره آقای صدر می‌گفت. به بازویش اشاره کرد و گفت دستش تا اینجا در خون است! گفتم من که به این مسائل کاری ندارم، اما شما نبایستی ارتباط خودتان را با ایشان بر هم زنید. او دیگر چیزی نگفت. من نیز فهمیدم که روابط خیلی تیره‌تر از این حرف‌ها است

ظاهرا در همین ارتباط از سفر حج نیز خاطره‌ای دارید؟
بله. من در سال 1355 به مکه مشرف شدم. در حال طواف خانه خدا بودم که یک مرتبه ایشان را دیدم. جلو رفتم و سلام کردم. گفتند که من شما را در همان شوت اول دیده بودم، اما نخواستم موجبات زحمات بعدی فراهم کنم. گفتم چرا؟ به موضع دولت ایران اشاره کردند. گفتم من به اینها کاری ندارم. من و شما با هم دوست هستیم. روابط دولت ایران با شما به من چه ربطی دارد؟ گفتند هرطور که خودت صلاح می‌دانی. اتفاقا همانطور که ایستاده بودیم و صحبت می‌کردیم، آقای مهاجرانی هم نزد ما آمد. همان موقع عکاس وزارت اطلاعات هم آمد و اجازه خواست تا عکسی بگیرد. گفتم چند لحظه صبر کنید.‌ دستم را روی دست آقای صدر گذاشتم و گفتم حالا می‌توانید عکس بگیرید.

حضرتعالی امروز که ربع قرن از ربوده شدن امام صدر می‌گذرد، آثار حضور ایشان در لبنان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حقیقت آن است که حضور و خدمات آقای صدر در لبنان، اساسا موجبات تجدید حیات شیعیان آن کشور را فراهم نمود. روش مرحوم شرف‌ا‌لدین روش یک فقیه بود؛ اما روش آقای صدر طوری بود که اصلا درب و دنیای دیگری را به روی شیعیان گشود. من هر بار که به لبنان رفتم، مشاهده ‌کردم که مردم آن، اعم از مسلمان و مسیحی به ایشان بسیار حرمت می‌گزارند. مخصوصا مسیحیان لبنان به ایشان بسیار علاقمند بودند و این نتیجه آن روش خاصی بود که ایشان در برخورد با همه مردم و از جمله مسیحیان داشتند …

روش ایشان چگونه بود؟ سر محبوبیت ایشان در میان مردم چه بود؟
حسن اخلاق! یعنی اخلاق خوبی که ایشان در ارتباط با مردم نشان داده بودند. آقای صدر بسیار مردم‌دار و خوش سلوک بودند. حتی با مسیحیان نیز بسیار مردم‌دار و خوش‌ برخورد بودند. البته این روش ایشان متاسفانه به مذاق برخی آقایان علمای آنجا خوش نمی‌آمد. مثلا ایشان در معاشرت‌های اجتماعی خود گاهی اوقات برخی نقایص را نادیده می‌گرفتند، و همین نادیده گرفتن‌ها دستاویزی می‌شد تا آن چند نفری که با آن ایشان مسأله داشتند، علیه ایشان بکار گیرند. یعنی در حالی‌که مردم ایشان را بسیار دوست می‌داشتند، برخی روحانیون آنجا از ایشان گله‌مند بودند.

برخورد آقای صدر با مخالفین خود چگونه بود؟
خیلی بزرگوارانه برخورد می‌کردند. یادم هست که یک بار سفارش جوانکی را به من کردند که به اینجا [ایران] آمد و اتفاقا خوب هم درس خواند و برگشت. گفتند که پدر ایشان از مخالفان من است و بلکه شاید با این وسیله یک تحبیبی بوجود آید …

به غیر از حسن اخلاق، دیگر چه عواملی موجب گردید تا آقای صدر این‌گونه در میان مردم محبوبیت پیدا کنند؟
یکی دیگر از عوامل محبوبیت ایشان آن بود که مبانی دینی را به زبان روز به جوانان عرضه می‌کردند. به نظر من یکی از مهمترین دلایل این‌که خیلی‌ها، خصوصا طبقه جوان، اینطور به ایشان حرمت می‌گذاشتند، همین بود. من در کنفرانس‌هایی که خدمت ایشان بودم، این مسأله را بعینه شاهد بودم.

چگونه در جریان ربوده شدن امام صدر قرار گرفتید؟
من پس از آنکه به ایران بازگشتم، دیگر از آقای صدر خبری نداشتم؛ تا آنکه در روزنامه اطلاعات خواندم که رهبر شیعیان لبنان مفقود شده است. برای این‌که من به جز اطلاعات، روزنامه دیگری نمی‌خوانم. دو سه شب بعد نیز در همین روزنامه خواندم که ایران در صدد است تا روابط خود با لیبی را تجدید کند. از آن تاریخ به بعد دیگر در مورد آقای صدر خبری نشنیدم.

اگر بخواهید جمله‌ای در حق امام صدر بگویید، چه خواهید گفت؟
می‌توانم بگویم که آقای صدر یکی از دعات تقریب و بی تردید یک روحانی کم‌نظیر بود. نمی‌گویم بی‌نظیر بود، چون شاید مبالغه شود. اما می‌گویم که ایشان حقیقتا کم‌نظیر بود. به نظر من جامعه ما به انسانهایی مانند آقای صدر خیلی نیازمند است.

از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، ممنون هستیم.
استاد: خواهش می‌کنم. من چون سنم بالا رفته است و اهل یادداشت نیز نبودم، خیلی چیزها را دیگر فراموش کرده‌ام. والا خاطرات زیادی با آقای صدر داشتم. خداوند ان‌شاءالله شما را سلامت بدارد و بتوانید در آینده خبرهای خوبی از ایشان به ما بدهید. امیدوار هستم ان‌شاءالله.

پی‌نوشت‌ها
[1]. این گفتگو در یکی از روزهای برفی زمستان سال 1381 در دفتر آقای دکتر شهیدی واقع در موسسه «لغتنامه دهخدا» در شهر تهران انجام گرفت. تهیه‌کنندگان مجموعه «امام موسی صدر» از گروه تلویزیونی «روایت فتح» نیز در بخش‌هایی از این گفتگو حضور داشتند.
[2]. از این نوع بزرگواری‌ها و عواطف انسانی مرحوم آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر و فرزندشان امام صدر حکایات فراوانی نقل شده است. آیت‌الله سید محمد حسین علوی طباطبایی، داماد مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی در این باره خاطره زیبایی دارند که بدین شرح است: «ایشان [پدر امام صدر] شخصیت بزرگوارى بود، خانواده‌اش هم خانواده بزرگى بودند. خودش هم مرد خیلى آقایى بود، کم‌نظیر بود در آقایى. من عید اولى بود که قم بودم. شب نشسته بودم، شب عید غدیر بود، پاییز بود. یک والورى داشتم روشنش کردم، عدسى گذاشته بودم روى آن، داشتم کار مى‌کردم. دیدم در باز شد، موسى آمد. گفت آقا گفتند برو آقاى علوى را بیاور؛ اولین سالى است که پدر و مادرش دور و برش نیستند و تنهایی به او بد مى‌گذرد. رفتیم. آقاى صدر از باباى من بزرگ‌تر بود. مرجع تقلید هم بود. از کتابخانه‌اش آمد. عبا نداشت؛ از در که وارد شد، من بلند شدم که سلام کنم؛ گفت به جدت مى‌روم، بنشین. این پیرمرد نشست پهلوى ما و سه ساعت از قضایاى مختلف تعریف کرد. شام هم درست کرده بود. گفت همین‌جا با موسى بخورید. آن بزرگان چنین اخلاقى داشتند …». ر.ک. به شماره مورخ 29/1/85 روزنامه شرق (یادنامه «فقیه ماندگار؛ یادمان چهل‌وپنجمین سالگرد درگذشت آیت‌الله العظمی سید محمد‌حسین بروجردی»)
[3]. این کنفرانس، ششمین کنفرانس سالانه «مجمع بحثهای علمی‌اسلامی» است که در اواخر مارس و اوایل آوریل سال 1971 در شهر «قاهره» مصر برگزار گردید؛ ر.ک. به ضاهر، جلد سوم، ص 13–15?
[4]. این کنفرانس، هفتمین کنفرانس سالانه «آشنایی با اندیشه اسلامی» است که از روزهای 10 تا 22 ژوئیه سال 1973 در شهر «تیزی اوزو» الجزایر برگزار شد. امام صدر در این کنفرانس سخنرانی مهمی ‌را ایراد کردند که «روح الشریعه الاسلامی‌و واقع التشریع فی العالم الاسلامی» نام داشت. در پی سخنرانی امام صدر، فحول علماء اهل سنت، از مصر، الجزایر، مغرب، سوریه، لبنان و اردن، از جمله آقایان شیخ محمد ابوزهره، شیخ محمد خاطر (مفتی مصر)، دکتر احمد الشرباصی، دکتر عمر فروخ، شیخ محمد الغزالی، استاد احمد حمانی، استاد ادریس الکتانی، استاد مصطفی الزرقاء، شیخ داود بن یوسف، دکتر صبحی الصالح و جمعی دیگر، با امام صدر وارد بحثی طلبگی شدند، که اصل سخنرانی و مجموعه این مباحثات، اثر علمی‌و تاریخی ارزشمندی را پدید آورده است؛ ر.ک. به ضاهر، جلد سوم، ص 269-348?
[5]. این کنفرانس، نهمین کنفرانس سالانه «آشنایی با اندیشه اسلامی» است که در ژوئیه سال 1975 در شهر «تلمسان» الجزایر برگزار شد. سخنرانی امام صدر در این کنفرانس «العداله الاقتصادیه و الاجتماعیه فی الاسلام و اوضاع الامه الاسلامیه الیوم» نام داشت؛ ر.ک. به ضاهر، جلد ششم، ص 187–195?
[6]. دکتر سید حسین نصر در زندگی نامه خودنوشت خویش چند جمله‌ای از امام صدر یاد کرده است که بخشی از آن بدین شرح است: «… من مطالب زیادی در باره فضای فکری شرق عربی از او آموختم. چقدر اسف انگیز بود که در زمانی که لبنان و ایران بسیار به وجود او نیازمند بودند، او به نحو اسرارآمیزی در جریان یک سفر به لیبی ناپدید شد. نفوذ و شهرت عظیم سیاسی او بیشتر مردم را از توجه به وجوه فلسفی او غافل ساخته بود …». شایان ذکر است که امام صدر و دکتر نصر در راه گسترش فرهنگ اهل بیت در جهان امروز با یکدیگر همکاری‌هایی نیز داشته‌اند. از جمله این همکاری‌ها، تشریک‌مساعی آن دو با هم در مجمع 12 نفری مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ است که انجام یک پروژه تحقیقی در باره امام صادق (ع) و انتشار کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» از ثمرات آن است؛ ر.ک. به سید حسین نصر، «در غربت غربی»، ص 109 و 110?
[7]. به نظر می‌رسد که این ماجرا در حاشیه کنفرانس نهم «آشنایی با اندیشه اسلامی» در تلمسان رخ داده باشد و نه در حاشیه کنفرانس الجزیره. چرا که امام صدر قبل از تابستان سال 1357، تنها یک بار با هواری بومدین رئیس جمهور فقید الجزایر دیدار خصوصی داشتند، که در 25 ژوئیه سال 1975 و در حاشیه کنفرانس تلمسان صورت گرفت؛ ر.ک. به ضاهر، جلد ششم، ص 38?
[8]. به نظر می‌رسد که در سال 1356 و بعد از برپایی مراسم چهلم دکتر شریعتی در بیروت بود که روابط رژیم شاه و امام صدر، به طور کامل قطع گردید. اگر چنین باشد، دیدار آقای دکتر شهیدی با امام صدر در مکه، باید در سال 1356 رخ داده باشد. یادآور می‌شود که امام صدر، در اواخر نوامبر و اوائل دسامبر سال 1977 نیز به عنوان میهمان رسمی ملک خالد، در مراسم حج شرکت کرده بودند. ر.ک. به ضاهر، جلد هشتم، ص 110-112?

منبع:روایت صدر

"فصل لربک والنحر" یعنی قربانی تقدیم کن تا اعلام بداری که توجهی به خود نداری و دربرابر خداوند با نمازت تسلیمی و نه با مالت.
امام موسی صدر/ ترجمه ی تفسیر سوره ی مبارکه ی تکاثر
پ.ن: در این لحطات برای سلامتی و رهایی امام موسی صدر (حفظه الله) دعا کنیم. ان شاءالله که اخبار خوبی بشنویم.